Abdulaziz
Abdulheq (Himiye Lektori)
Yer tewresh peyitliride, tebii bulaq sulirining qattiqliq derijisini her 30 minotta bir qetimdin tinmay olchesh arqiliq, yer tewresh dairisining 100 – 200 diametiri ichide yer tewreshning bolush – bolmaslighini kamida 5 – 10 saet awal, riter olchumi buyiche ±0.3 eniqliq derijisi buyiche aldin molcherlesh imkanini qolgha kelturushke bolidighanliq ihtimali bayan qilinidu.
Yer asti suliri mueyyen miqtarda issighli,q inirgiyisini qubul qilip, bulaq suyi eqimining yolliridiki her xil meniral maddilarni belgilik derijilerde iritidighanlighi, shu asasta bulaq sulirining miniral terkiwini hasil qilidighanlighini hichkim inkar qilmisa kirek.
Adette, yer postidiki enirgiye haliti
pesillerge qarap texminen alghanda muqim qimmetler boyiche qanuniyetlik ozgirip
turidu. Shunga, yer astidin
eqip chiqiwatqan bulaq sulirining miniral terkiwimu texminen alghanda
mewsumlerning issighliq ozgirishige asasen nisbeten qanuniyetlik ozgirip
turushni kelturup chiqiridu. Yeni, issiq we qurghaq pesillerde bulaq sulirining
miniral terkiwi tedriji artishqa bashlisa, soghoq we yenliq pesillerde bu xil
terkip tedriji aziyip birishi mumkin. Emma soghoq mewsum bilen issiq mewsum
arisida korulgen ximiyilik terkiwining ozgurushi Δh ning
qimmiti, yer asti magma herkiti turaghliqla bolidiken, barliq yillar uchun
asasen turaghliq bir qimmet alidu.
Eger yer asti magma herkiti nispi herketlinish halitige otken haman, yer postigha qaritip enirgiye tarqitishqa bashlaydu. Bu xil enirgiye yer posti minirallar qatlimidiki yer asti sulirining timpraturisini orlitishke bashlap, nbezi minirallarning irish derijisini aritturiwitidu. Netijide, bulaq suliridiki bezi miniral maddilarning miqtari normal waqitlarningkidin artip kitishke bashlaydu. Rushenki, yer asti magma herkitining artishigha egiship, yer postigha tarqitidighanenirgiyisimu mas halda artip berishi muqerrer. Bu enirgiye issiqliq enirgiyisi sheklide bulaq suyini isitip, suda irigen minirallarning miqtarinimu aritturiwitidu. Suda irigen minirallarning bu xil shekilde artip kitishi bilen, adettiki yillardiki oxshash mewsumlerdiki bulaq suyu terkiwidiki bolushqa tigishlik miniral miqtarini tiximu aritturiwitidu. Netijide, adettiki yillarda bulaq suyida korulidighan miniral miqtari bilen magma herkiti korulushke bashlighasn waqittiki miniral miqtari ottursida rushen bir perq otturgha chiqidu.
Mining bulaq sulirining qattiqliq derijisini kuzututishimdimu buninggha uyghun kilidighan bir halet sizildi: Bulaq sulirining miniral terkiwi yer tewreshtin 3 – 4 ay burunla tedriji yuksilishke kirishti. Bu xil yuksilish ta yer tewresh dewri tamamlanghangha qeder dawam qilghan boldi.
Yer tewreshtin burun yer astidiki magma qatlimining herkitidin barliqqa kelgen yer postigha besim yaritiwatqan enirgiye, yer postini herketke kelturgiche bolghan ariliqta asta – asta potinsiyal enirgiye halitide yer postigha yighilidighanlighi ihtimal. Bu potinsiyal enirgiye, izchil turde tedriji artip, yer postidiki ajiz noqtilarni herketke kelturush muwazinitini peyda qilghinida, yer postidiki ajiz noqtining potinsiyal enirgiyisi eng yuquri pellisige yetken bolidu. Netijide yer tewresh barliqqa kelidu.
Heyran qalarliq yeri shuki, yer asti bulaq sulirining bir qanche ayghiche tedriji yuksilip kiliwatqan qattiqliq derijisi yer tewreshtin 5 – 10 saet awalqi bir saet ichide ushtumtut yuquri orlep yene derhal qayta jayigha chushishidur! Bu xil yuksilip qayta jayigha chushush uchun tehminen 30 – 60 minot serip qilidighanlighini his qilghandek qildim. Bu qattiqliq derijisining ushtumtut yuksilishidin keyinki 5 – 10 saet waqit adette tench utidighanlighi, 5 – 10 saettin keyin andin yer tewresh barliqqa kelidighanlighi meni alahide ozige jelip qildi.
Heyran qalarliq yene bir noxta shuki, bu xilk qattiqliq derijisining tuyuqsiz yuksilip tuwenlesh korulmigen her qandaq waqitta, her bir qattiqliq olchimidin keyinki 5 – 10 saet waqitta "yer tewresh ehtimali yoq" dep keskin hukum qilishqa bolidighanlighini 100 qitimdin artuq kuzettim. Bu noqtidin alghandimu, bulaq sulirining qattiqliq derijisini olchep yer tewreshni aldin molcherlesh uchun paydilinishqa bolidighanlighini koriwilishqa bolidu. Halbuki, bulaq sulirining qattiqliq derijisini olqeshke asasen yer tewreshning yoqlighini 5 –10 saet awal molqerleshke bolidighanlighidin kop ehmiyetlik netijilerni birishi kozitildi.
Bulardin shuni hulasilashqa bolidu:
1.Adettiki waqitlarda yer asti bulaq sulirining qattiqliq derije ozgirishi, asasen hawa kilimatining issiq – soghoqlighi, qurghaq – yeghinliq bolishigha qarap belgilik bişr daire ichide herket qilidu;
2. Yer asti magma herkiti bashlinishi bilen, bulaq sulirining qattiqliq derijiside tedriji artish weziyiti barliqqa kelip, yer tewreshke qeder asta – asta we tekshi artip baridu. Bu hal, tehminen 3 – 4 ay burun bashlinishi korulmekte;
3. Yer tewresh waqtidin 5 – 10 saet awal yer asti bulaq sulirining qattiqliq derijisi ushtumtut bir saet ichide artip tuwenleydu (Buning sewibi ejeba yer tewresh merkizidin tarqilidighan S yaki P dolqunliri bilen birer baghlinishi barmu – qandaq?);
4. Yer asti bulaq sulirining qattiqliq derijisi ushtumtut artip peseygendin keyin 5 – 10 saet waqit otkendila andin yer tewresh korilidighanlighi sizilmekte. Dimek, yer tewreshtin kamida 5 saet burun yer tewreshni aldin bilish imkani bolidighanlighini koriwilishqa bolidu;
5. Bulaq suyining terkiwide yer tewresh aldin melumati uchun eniqlinidighan menirallar mutleq turde 10-5 ≥ Ksp ≥ 10-10 dairisidiki suda az iriydighan maddilardin bolishi, shuningdek yene iriguchi maddilarning irish derijisimu mutleq turde issighliq bilen ong tanasip bolishi lazim. Mening kuzitishimde eng muwapiq madda suning qattiqliq derijisini belguleydighan minirallar eng muwapiq kelmekte.
Ytuqurqidek izaqhatlardin kiyin, bu asasta elip berilghan neq meydan kuzitish jeryanini tonushturimen.
1. 1999 – yili afrildin burunqi ikki yilliq istanbun Belkigrat ormanlighidiki tebii bulaq sulirining qattiqliq derijisini kuzitishimde, No:A bulaq suyining toplam fransuz qattiqliq derijisi yamghuır pesilliride 7.4 etirapida, qurghaq pesillerde 8.6 etirapida dawalghup turatti.
1999 – yili afril ayliridin bashlap qattiqliq derijisi artishqa bashlap, 17 – awghust istanbul izmit sahil yer tewrishi bolghanghiche 9.8 ke yetkenligi xatirlandi. U waqitta bulaq suyi qattiqliq derijisi bilen yer tewresh ottursida birer eniq munasiwetning bolishigha diqqet qilmighinim uchun, inchikilep kuzitish elip barmay, bulaq suyining standartigha dair tekshurush bilenla meshghul bolmaqta idim. Shunga, bulaq sulirining qattiqliq olqimimu heptide bir qanche qetimla tekshurulmekte idi.
Adapazari 7.4 bal yer tewrishi otup ketkendin keyin, 13 – sintebir kunisi etigen saet 09.30 etirapida No:A bulaq suyining qattiqliq derijisi 10.5 ke artip ketkenligi meni heyran qaldurdi. Qayta qayta olcheshlirimmu asasen shu reqemlerni bermekte idi. Emma shu kunisi chushtin kiyin saet 15.30 da yene shu Adapazarida 5.6 bal yer tewresh boldi. Men derhal No:A bulaq suyining qattiqliq derijisini olchep baqtim: 9.9 etirapigha chushup qalghaniken.
Ejeba, bulaq sulirinimng qattiqliq derijisi yer tewreshtin 5 – 6 saet burun bir orlep chushuısh korsitermidu? Shu waqitta men bu ishqa qiziqishqa bashlidim we derhal saette bir ewrishke elip olcheshke kirishtim.
20 – sintebir chushtin kiyin saet 17.00 etirapida No:A bulaq suyining qattiqliq derijiside qaytidin norimalsiz artish korulgendek qilip, tehminen 30 minot etirapida 10.3 artip qaytidin 10.0 gha chushup qaldi.
"Bu kiche saet 24.00 etirapida 4.5 – 5.5 bal yer tewrishi mumkin!" dep Hamidiye bulaq suliri anonim shirkiti muawin muduri Hasan Haji Bektashioghli qatarliq bir qanche kishige hewer qildim.
Derweqe, shu kechisi saet 24.30 da istanbulning gherbidiki 50 kilometr yiraqqa jaylashqan Tekirdagh etirapida 5.0 bal yer tewridi!!! Uning ustige bu qetim, yer tewresh noqtisi sherqte emes, belki gheripte koruldi. Buninggha asasen, yer tewreshni bulaq su qattiqliq derijisige qarap eng kamida bulaq su mergizidin hisaplighanda diametiri 50 kilometir daire ichide 5 – 6 saet aldin melumat berish mumkinligini qiyas qildim. Bu ehwal 28 – sintebir ahshimi saet 20.00 eti,rapida qayta korilip, No:A bulaq su qattiqliq derijisi 10.1 etirapida tuyuqsiz orlep pesiyish koruldi. 6 saet keyin 3 bal etirapida yer tewrishi mumkin dep qiyas qildim. Emma 29 – sintebir seher saet 03 etirapida gherbi jenoptiki 50 kilometir yiraqta bolghan Yalowada 4.0 bal yer tewridi.
Oktebirdin bashlap her kuni 24 saet qattiqliq olcheshni tohtutup, kunduzi 3 – 5 qitimdin olcheshke mejborlandim. Noyabirdin bashlap No:A bulaq suyining qattiqliq derijisi tedriji orlep 11 gha yetti. Hetta 9 – noyabirda 11.5 lerge keldi. Derhal adem uyushturup 24 saet qattiqliq olcheshni dawam qildurush teliwini qilghan bolsammu, adem bolmighachqa yalghuz qaldim. Amal yoq, axiri 5 kunluk dem elish elip sheherdin chiqip kettim. "Yeqin kunlerde eghir yer tewrishi yaki istanbul etirapida wolqan partilishi ihtimal" didim.
11 – noyabir chushtin keyin istanbulning sherqide saet 16.30 etirapida 4.6 bal yer tewridi. Derhal sheherge qaytip No:A bulaq suyining qattiqlighini olchidim. Yenila 11.5 idi. Dimek, yer asti enirgiyisi tehi toluq boshimighan digen xiyal bilen qaytidin sheherdin ayrildim (Kishilerge sozlishim cheklengenidi). 12 – noyabir ahshimi saet 18.57 de istanbulning gherbidiki Duzje etirapida 7.2 bal yer tewridi! 15 – noyabir seherdin bashlap qayta 24 saet qattiqliq derijisini saette bir olcheshke ruhset aldim. Amma bu, "olgendin keyin yasin uqush" idi. Shundaqtimu kiche kunduz her saette bir olcheshni dikabirning otturlirighiqe dawamlashturaalidim.
Del shu peyitlerde bulaq sulirimizning islah qilinishi bashlinip, burunqi alahidiligini yoqutushqa bashlidi. Emma bu etiraptiki bulaq sulirining qattiqliq derijiliri bugungiche 1998 – yilidiki halitige kelgini yoq. Shundaqtimu qayta orleshmu sizilmidi.
2. Bu xil ishlar No:B bulaq suyidimu ishlendi. Emma bu bulaq kop kozluq bolghachqa, yardemchi pakitliq rolinila oyniyalidi.
3.Yene bu jeryanda selishturush mehsidide No:C bulaq suyining qattiqliq derijisinimu arilap olchigen idim. Bu bulaqning qattiqliq derijisi 1999 – yili afrildin burun 6 – 7 arisida idi. Emma yer tewresh dewriliride 9.0 etirapigha chiqiwaldi. Hetta jiddi peyitlerde 10.5 lergiche kuturulgenliginimu sezdim. Yeni, bu sudimu yer tewreshke baghliqliq koruldi.
4. Bu jeryanda yene No:D bulaq suyiningmu qattiqliq derijisini arilap olchigen idim. Bu suning qattiqliq derijisimu burun 1.2 – 1.7 arisida idi. 1999 – yili afirildin bashlap yuksilip 17 – awghustlargha kelgende 3.0 etirapigha chiqqanidi. Hetta jiddi peyitlerde 5.5 kiche chiqqan waqitlirimu boldi. Bu ehwal mundaq bir mesilini ortigha chiqarmaqta: Bulaq suyi yalghuz kozluk bolishi, eng muhimi adettiki hallardiki qattiqliq derijisi qanchiki tuwen bolsa, yer tewresh peytliridiki ozgirish perqiningmu shunche rushen bolidighanlighini korsetmekte.
Termodenamika qanunliridin melumki, her qandaq bir sistemining Ei enirgiyisi bolidu. Eger sistema muspet yaki menpi issighliq yaki ish ozgurishi qilsa, u sistemining enirgiyisi Ef ni mundaq ipadilesh mumkin:
Ef = Ei + (q – w)
Bu tenglikni ozgertish qilsaq mundaq bolidu:
∆E = q – w
bu yerde w ni ipadilisek:
w = P(VB – VA) = P ∆V
bolidu. Eger sistemining besimi turaghliq bolghinida (magma herkiti bashlinishta sistemini yepiq sistema dep qarashqa bolidu) yuqurqilardin munularni kelturup chiqiralaymiz:
qp = ∆E + P ∆V
bizge tuwendikilermu melum:
∆H = ∆E – P ∆V
bu yerde P ozgermise mundaq bulatti:
qp = ∆H
bu digenlik, sistima sirtqa ish ishlimigen we hejim turaghliq bolghinida sistemining issighliq enirgiyisi shu sistemining enirgiye ozgirishige teng bolidighanlighini korsitidu. Biz bu haletni idiyal gazlar tenglimisi bilenmu baghlashturalishimiz mumkin:
PV = nRT
Yeni:
∆H = ∆E + P(∆n)RT
Bizge sistemining erkin enirgiyisining mundaq bolishi melum:
G = H – TS
Yaki:
∆G = ∆H – T ∆S
bizge yene normal erkin energiye ozgurishining munu sheklimu melum:
∆Go = - RT lnK
bulardin tuwendikilerni kelturup chiqiralaymiz:
∆H – T ∆S = - RT lnK
biz yene sistemining intropiye ozgirishinining ipadisinimu bilimiz:
∆Smuhit = - ∆H / T
buni yuqurdiki bilen birleshtursek mundaq bolidu:
lnK = - 2 ∆H / RT
Biz yene himiyelik kenitikidin suning qattiqliq derijisini teshkil qilidighan asasliq maddisi bolghan suda az eriydighan madda CaCO3 ning toyunmighan quyuqluq tiki iyonlar kopeytme turaqliq saninimu bilimiz:
Ki = Qi = [Ca2+] [CO32-]
Bu munasiwettin biz suning qattiqliq derijisini asanla hisapliyalaymiz we bu tenglimining yuquridiki energiye munasiwiti bilen bolghan munasiwitidin , yer astidin himiyilik enirgiye bolup yuklengen yer asti enirgiye ozgurushinimu wastiliq bir shekilde kuziteleymiz. Hetta shuni uchuq diyeleymizki, yer asti energiye ozgirishining bu hil shekilde suning qattiqliq derijisi halitide yer yuzige chiqqan energiyining biz olchigenge qeder ozgirish ehtimali bekla az bolup, asasen toluq yetip kelgen diyelishimiz mumkim. Emma buning eksinche, asanliqche perq qilghili bolmaydighan intayin nadir korulidighan radioaktip gazlar, intayin az mikro miqtardiki eghir mitallar, tugimes tosalghulargha uchirap perq qilghili bolmas halgha kelgen yer asti energiye herkitining peydea qilghan spektirlar yaki elektir maginit dolqunliri, yer yuzişge toluq yetip kelish imkani bekla az bolghan yer astidin kelgen suning issighliq ozgirishi, yer asti ozgirishlerdin kelidighan bulaq su miqtari yaki quduq su yuzining orlep ketishi, we yaki sozleshkili bolmaydighan qaysi bir haywanlarning qaysi bir ipadiliri, ... digendeklerni toghra olcheymen deyishlerning hemmisi digidek bihude urunush ikenligini tarihtin buyan bilmektimiz. Buninggha qarighanda, mining bu usulumni resmi bir himiyelik aldin melumat usuli deyish mumkin.
1. yer tewreshtin aldin melumat berish uchun tallinidighan tebii bulaq suyi qeti turde biwaste sirtqa eqip chiqidighan tebii yaki borway suyi bolishi shert;
2. olchinidighan bulaq suyi imkanbar bulaq beshidin biwaste ewrishke elishqa bolidighan bolishi lazim;
3. bulaq suyining norimal yillardiki qattiqliq derije olqimi hatirisi bolishi lazim.
4. Bulaq suyining normal waqittiki qattiqliq derijisi imkan bar kichik bolishigha ehmiyet berilishi lazim;
5.olqesh ishi eng kamida her 30 minotta bir, izchil turde 24 saet tinmay olchinishi lazim;
6. yer tewresh belwighida eng kamida her 50 kilometirde birdin bulaq olchinishi lazim;
7. qattiqliq olchimining eniqliq derijisi 0.04 tin kam nbolmaslighi kerek;
8. bal derijisi we aldin molcherlinidighan waqitni shu bulaq suyi olqimining burunqi 3 baldin yoquri yer tewresh tejribisige asasen molcherlesh mumkin;
9. bulaq sulirining tekshiliktiki tarqilish orni, tuyuqsiz dolqunlinish waqit perqliri, bal perqlirige qarap, yer tewresh mergizini tehminen molcherleshni oylinip korush mumkin.
10. tuyuqsiz orleshtin keyin saetlerghiche peseymigende, qalduq tewreshlerning bolishi ehtimalini unutmasliq kerek. Huddi shuningdek, yer tewreshtin bir qanche kun burundin bashlanghan izchil yuksilishke qarap, aldin tewreshlerning bolish ehtimalini molcherleshnimu unutmasliq kerek. Bulardin bashqa yene, tewresh mergizining bulaqqa yeqin bolghinida aldin mulcherlinidighan waqitning qisqa bolidighanlighi, ariliq yiraq bolsa uzun waqit bolidighanliqi ihtimali barlighinimu unutmasliq kirek.
Xinjiang Pidagogika Universteti Himiye Fakoltetining (Sabiq) Himiye lektori:
Abduleziz Abdulheq (Hazir
Turkiyede)
aktax555@hotmail.com